در دو دهه گذشته، افزایش ظرفیت تولید نفت و گاز از میدان‌های مشترک یکی از اولویت‌های وزارت نفت جمهوری اسلامی ایران بوده اما تداوم تحریم‌ها باعث شده است ایران نتواند مانند کشورهای همسایه با جذب منابع مالی و تکنولوژی شرکت‌های خارجی، ظرفیت تولید از این میدان‌ها را افزایش دهد. یکی از میدان‌های مشترک ایران با کشورهای همسایه میدان الدوره-آرش است که بین ایران، عربستان سعودی و کویت واقع است و بخش ایرانی آن آرش نامیده می‌شود.

در هفته جاری، عربستان سعودی و کویت به‌منظور طرح توسعه میدان گازی مشترک الدوره در آب‌های خلیج فارس توافق‌نامه‌ای امضا کردند. امضای این توافق‌نامه باعث شد تا بار دیگر مسئله عقب‌ماندگی ایران در میزان تولید در میدان‌های مشترک به‌صورت جدی در رسانه‌های ایران مطرح شود. روز شنبه، ۶ فروردین، یک روز پس از امضای این توافق‌نامه، سعید خطیب زاده، سخنگوی وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران، توافق جدید عربستان سعودی و کویت با هدف توسعه میدان مشترک گازی آرش-الدوره را «غیرقانونی» خواند و تاکید کرد که حق ایران برای بهره‌برداری از این میدان همچنان محفوظ است. به گفته خطیب‌زاده، بر اساس مذاکرات پیشین، هرگونه اقدام برای بهره‌برداری و توسعه این میدان باید با هماهنگی و همکاری هر سه کشور انجام شود.

میدان فراساحلی گازی آرش- الدوره

میدان گازی آرش- الدوره در جنوب‌غربی جزیره خارک و در جنوب میدان نفتی فراساحلی ابوذر در آب‌های مرزی بین ایران و منطقه سابقا بی‌طرف بین کویت و عربستان واقع شده است. ذخایر گاز طبیعی این میدان مشترک ۳۶۸ میلیارد مترمکعب و ذخیره نفت آن نیز نزدیک به ۳۱۰ میلیون بشکه برآورد می‌شود. این میدان علاوه بر منابع عظیم نفت و گاز، برای ایران اهمیتی راهبردی نیز دارد و در کنار وجود لایه‌های نفتی و گازی با مقدار زیادی میعانات گازی، لزوم حفظ حاکمیت ایران بر آب‌های این منطقه و مناقشه مرزی که کویت طی حدود ۱۶ سال اخیر به وجود آورده است، نیز حائز اهمیت است.

باید در نظر داشت که بر اساس اطلاعات موجود و قوانین بین‌المللی نظیر عمق آب و فاصله تا خشکی، مرز دریایی در سال‌های قبل از انقلاب تعیین شده که همین مرز موردقبول و تاکید ایران است. بر این اساس و طبق این مرز، حدود ۴۰ درصد تاسیسات نفتی و گازی موجود میدان آرش-الدوره در آب‌های سرزمینی ایران قرار دارد.

علی‌رغم مذاکرات متعدد بین ایران و کویت که چند دهه به طول انجامید، مشکلات موجود بین دو کشور برای تعیین مرزهای دریایی هنوز به‌طور کامل حل نشده است. پس از برجام، ایران مناقصه‌های برای جذب سرمایه و تکنولوژی به‌منظور استخراج از منابع میدان آرش برگزار کرد که در آن موقع با اعتراض رسمی کاردار کویت در تهران روبه‌رو شد.

 با توجه به ادعاهای مقام‌های دو کشور در بازه‌های زمانی مختلف، تهران و کویت سعی کردند تا مانع از افزایش تنش در روابط دو کشور شوند. به‌عنوان مثال در تیر ماه ۱۳۷۹، بیژن زنگنه، وزیر نفت وقت، گفت که میدان فراساحلی آرش در مالکیت ایران است ولی مقام‌های کویتی به مشترک بودن این حوزه بین ایران و کویت‌ قائل‌اند. در همان زمان، مقام‌های دو کشور اعلام کردند که بین ایران و کویت در این زمینه هیچ‌گونه اختلافی وجود ندارد.

باید در نظر داشت که در سال ۱۳۹۳ و پس از سفر امیر کویت به ایران، کلیه فعالیت‌های اکتشافی ایران در میدان آرش به شکل ناگهانی به حالت تعلیق در آمد و جکت ساخته شده برای این میدان نیز در سکوت خبری تغییر کاربری یافت و برای نصب در یک میدان دیگر آماده شد.

 توافق جدید کویت و عربستان سعودی سر میدان گازی آرش

در  سال‌های اخیر، برای شروع  بهره‌برداری از منابع میدان آرش-الدوره مذاکرات متعددی بین کویت و عربستان سعودی صورت گرفت. با توجه به اینکه بخش مهمی از تولید نفت عربستان سعودی برای تولید برق در نیروگاه‌ها مصرف می‌شود، در سال‌های اخیر، این کشور درصدد افزایش سهم گاز طبیعی و انرژی‌های تجدیدپذیر در سبد انرژی خود بر آمده است و اگر استخراج منابع گاز شیل عربستان سعودی اقتصادی‌تر شود، ادعا می‌شود که این کشور می‌تواند ظرفیت تولید نفت خود را در حدود ۱.۵ میلیون بشکه در روز افزایش دهد که این امر می‌تواند شوک بزرگی به بازار وارد کند.

توافق اخیر عربستان سعودی با کویت بر سر میدان آرش نیز در راستای این سیاست و افزایش نقش گاز طبیعی در امنیت انرژی این کشور اتخاذ شده است. کویت هم درصدد افزایش نقش گاز طبیعی در امنیت انرژی خود است. در مهر ۱۳۹۸، روزنامه‌های القبس و الرأی کویت به نقل از برخی منابع، اعلام کردند که کویت و عربستان سعودی برای ازسرگیری برداشت نفت از میدان‌های دارای مدیریت مشترک در منطقه بی‌طرف میان دو کشور به توافق دست یافته‌اند.

در نهایت، پس از مذاکرات متعدد بین مقام‌های دو کشور، وزرای انرژی عربستان سعودی و کویت روز جمعه، ۲۵ مارس، طی قراردادی، درباره توسعه و بهره‌برداری از میدان گازی الدوره در آب‌های خلیج‌فارس توافق کردند. به گزارش عرب‌نیوز، پیش‌بینی‌ می‌شود از این میدان گازی روزانه یک میلیارد فوت‌مکعب گاز طبیعی و ۸۴ هزار بشکه میعانات گازی برداشت شود که بنا بر توافق صورت‌گرفته میان عربستان سعودی و کویت، این تولید قرار است به‌طور مساوی میان دو طرف تقسیم شود. این میزان تولید گاز طبیعی در کاهش مصرف نفت به‌عنوان سوخت در نیروگاه‌های عربستان سعودی نقش مهمی خواهد داشت.

علی‌رغم اعتراض ایران به این توافق، به نظر می‌رسد که کویت و عربستان سعودی در بهره‌برداری از منابع انرژی این میدان مشترک مصمم‌اند. در هفته‌های گذشته، حملات حوثی‌ها به زیرساخت‌های انرژی عربستان سعودی افزایش یافت. تداوم این حملات نه تنها ثبات بازار جهانی انرژی را به‌صورت جدی تهدید می‌کند، بلکه به افزایش تنش‌ها در روابط ایران و عربستان سعودی منجر خواهد شد.

جمهوری اسلامی ایران در مذاکرات هسته‌ای، به‌شدت اصرار دارد که نام سپاه پاسداران از لیست گروه‌های تروریستی خارج شود. از طرفی،‌ حمایت جمهوری اسلامی از حوثی‌ها یکی از موانع اصلی عادی‌سازی روابط ریاض و تهران است. این در حالی است که تهران می‌تواند از پتانسیل زیاد میدان آرش برای افزایش تولید ظرفیت گاز طبیعی بهره گیرد. ایران هم به افزایش ظرفیت تولید گاز طبیعی نیاز دارد و برای آن باید برخی تنش‌ها بین خود و عربستان سعودی را در چارچوب مشخصی حل‌وفصل کند. هرچند با توجه به منافع متضاد ایران و عربستان سعودی در مسائل منطقه‌ای، نمی‌توان انتظار داشت مشکلات موجود در روابط دو کشور ظرف مدتی کوتاه حل‌ شوند.

در سال‌های گذشته، مقام‌های جمهوری اسلامی ایران همواره نگرانی خود را از اقدام یکجانبه کویت و عربستان سعودی در حوزه میدان گازی آرش-الدوره اعلام و چنین عملی را ضد منافع ملی ایران عنوان کرده‌اند؛ اما در همین حال، شناورهای نظامی ایران (قایق‌های تندرو سپاه و ناو تدارکاتی هندیجان با شماره بدنه ۱۴۰۱) در اردیبهشت ۱۳۹۵، به حریم دریایی کویت و عربستان سعودی وارد شدند. کویت و عربستان سعودی در اعتراض به این اقدام، به سازمان ملل شکایت کردند و این شکایت را اخطاری به ایران اعلام کردند.

پس از توافق‌ جدید کویت و عربستان سعودی بر سر میدان الدوره، اگر نیروهای نظامی ایران باز هم تنش در این حوزه را افزایش دهند، با توجه به جو متشنج منطقه، چنین اقدامی حتی می‌تواند به درگیری نظامی منجر شود که در این صورت، این درگیری برنده‌ای نخواهد داشت.

بهره‌برداری مشترک از میدان گازی آرش می‌تواند یک نمونه موفق دیپلماسی انرژی در سیاست خارجی کشورهای ایران، کویت و عربستان سعودی باشد؛ البته شرایط منطقه‌ای برای ایفای چنین نقشی نسبت به گذشته سخت‌تر شده است و جمهوری اسلامی ایران بدون رفع تحریم‌ها نمی‌تواند از امکانات شرکت‌های خارجی در بخش نفت و گاز خود بهره گیرد.